Onderzoek naar maatschappelijke polarisatie in de wijk

Agnes Dinkelman en Gerrit Kleijheeg
i.s.m. JSO Gouda en Prof. Dr. Rob de Wijk
2017

Lees ook: Aanbevelingen ‘Er was eigenlijk niets aan de hand’

Download onderzoek als PDF

Stillare doet niet aan waarheidsvinding maar brengt de maatschappelijke dynamiek in beeld door de waarheden van alle betrokkenen in kaart te brengen. Hieruit destilleren we handelingsperspectieven.

Focus

In dit onderzoek staat het begrip polarisatie centraal. Een gangbare definitie van polarisatie is ‘de verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving die kan resulteren in spanningen tussen deze groepen en toename van de segregatie langs etnische en religieuze lijnen’. In onze samenleving is daarnaast ook polarisatie en segregatie te zien op grond van sociaaleconomische, ideologische en politieke tegenstellingen.

Polarisatie tussen groepen heeft een grote impact op het maatschappelijk leven. Burgers die onderling de strijd aangaan en burgers die bestuurders uitdagen, het is een situatie die onveiligheidsgevoelens oproept. Spanningen in wijken worden door bestuurders en ambtenaren niet altijd opgemerkt. Soms worden ze wel gezien maar als status quo geaccepteerd. Het is de norm geworden dat burgers van elkaar vervreemden en elkaar niet of met mate vertrouwen en bestuurders niet als vertegenwoordiger ervaren of zelfs wantrouwen. Dit is geen kenmerk van Zaanstad en Maassluis, dit is iets dat Nederland-breed speelt.

Stillare doet niet aan waarheidsvinding maar brengt de maatschappelijke dynamiek in beeld door de waarheden van alle betrokkenen in kaart te brengen. Hieruit destilleren we handelingsperspectieven. De uitkomsten van dit onderzoek helpen bestuurders, ambtenaren en professionals om adequaat met polariserende krachten om te gaan.

Een belangrijke conclusie van dit onderzoek is dat polarisatie in ons land de vorm heeft aangenomen van een veenbrand. Een veenbrand kenmerkt zich door een voortdurend bestaan, onder de oppervlakte, nauwelijks waarneembaar. En plots, zonder dat we het hebben zien aankomen staat een heel veengebied in brand en vernietigt alles wat groeit en bloeit.

Blijkbaar leven er onder burgers gevoelens die tot een flinke brand kunnen leiden. Als die gevoelens aan kracht winnen dan verandert de maatschappij diepgaand en kan dat leiden maatschappelijke ontwrichting, polarisatie en radicalisering. Die veranderingen ontstaan tussen mensen, in real life contact en via het internet. De harde, ongenuanceerde en kwetsende taal in de sociale media zijn een voorbeeld van polariserende krachten die de veenbrand voeden. De heftige protesten tegen instroom van migranten of de vernielingen van hangjeugd zijn een voorbeeld van de vlammen die uit de veenbrand kunnen voortkomen.

In dit onderzoek wordt gekeken naar situaties in het land waarin de polarisatieveenbrand tot ontvlammen kwam. Met gebruikmaking van de quotes uit de interviews bouwen we het verhaal op. Om meer greep te krijgen op het fenomeen polarisatie is het nodig om uit te zoomen. Zo plaatsen we incidenten in een breder perspectief.

Zoals gezegd doen we niet aan waarheidsvinding maar brengen we perspectieven op de waarheid in kaart. Op zichzelf staande gebeurtenissen kunnen soms een verhaal vertellen dat inzicht geeft in een fenomeen. In Enschede is er geen tijd geweest om meerdere personen te horen. Toch vonden we de individuele invalshoeken interessant voor het begrip van het geheel. Op die basis zijn de losstaande ervaringen opgenomen. Het zijn, zoals alle impressies perspectieven op een situatie.

We willen door middel van dit onderzoek beter begrijpen wat er in de praktijk precies gebeurt en hoe de voedingsbodem eruit ziet waardoor de veenbrand in stand blijft en vlam kan vatten. We willen weten of er steeds terugkerende elementen te ontdekken zijn die polarisatie in de hand werken. We willen weten wat er op het niveau van wijken precies aan de hand is, welke rol bestuurders, ambtenaren en professionals kunnen pakken om het tij te keren.

Verantwoording

Voor dit onderzoek hebben we een viertal cases geselecteerd. Twee cases in Maassluis, en een casus in Enschede en Zaanstad. De Sinterklaasintocht in Maassluis en de aankondiging van de bouw van een Asielzoekerscentrum in Enschede hebben we als illustrerende inleiding op het thema polarisatie gebruikt. Hier zijn het aantal respondenten beperkt geweest. Uitgebreide cases waren die in Maasluis en Zaanstad. We geven in dit verslag een korte situatieschets en laten vervolgens de respondenten spreken. We benaderden verschillende actoren die allemaal een andere rol hadden in de situatie. We spraken met mensen uit bestuur, beleid, politie, professionals uit jeugdhulp, gezondheidzorg, wijkwerk en wonen, met burgers die deel uitmaakten van de situatie en met burgers die meer op afstand onderdeel zijn. Daarnaast spraken we met een aantal journalisten.

Het perspectief van velen op dezelfde casus vormt het beeld dat we schetsen. Op deze manier hebben we diverse thema’s geïdentificeerd die samenhangen met de polariserende situatie die her en der in ons land zichtbaar is geworden. Deze onderwerpen lopen parallel aan landelijke fenomenen. Ze zijn dus niet typisch voor de casus: we zien in de casus landelijke fenomenen terug.

In het onderdeel ‘Overwegingen’ duiden we hoe het lokale verhaal en landelijke fenomenen samenhangen. Tot slot werken we per casus toe naar mogelijke handelingsperspectieven, geformuleerd als aanbevelingen.

De aanbevelingen zijn gericht op de aanname dat overheden en de overgrote meerderheid aan burgers een leefbare samenleving wil waarin geweld, intimidatie en willekeur zo min mogelijk voorkomt zodat burgers met diverse achtergrond en capaciteit zich als individu kunnen ontwikkelen en zodat de samenleving als geheel ruimte biedt aan allen.

Heikel

Uit alle cases blijkt dat polarisatie voor bestuurders en ambtenaren een heikel onderwerp is. Dat is heel begrijpelijk, het gaat over situaties waar men als verantwoordelijke het liefst niet mee geconfronteerd wil worden: uitgedaagd worden, intimidatie, bedreigingen, geweldpleging, ordeverstoring, maatschappelijk onrust. Bovendien laat het bestuurders, beleidsmakers en professionals haarfijn zien hoe weinig invloed ze hebben op de ontwikkelingen als de veenbrand boven het veen uitslaat. Daarom is het nodig te ontdekken wat er dan wel gedaan kan worden om polarisatie terug te dringen.

Polarisatie als onderwerp is weerbarstig. Een beleidsmedewerker schetst de manier waarop het onderwerp polarisatie bij de overheid speelt.

Het is niet sexy, het is heel moeilijk om het op de politieke agenda te krijgen: je trekt er geen volle zalen mee, er is geen eer aan te behalen. (beleidsmedewerker)

Casussen:

Casus 1. Enschede heeft plannen voor de bouw van een AZC in een volkswijk.

Casus 1.a Vervolg: Talkshow Pauw en anonieme actie

Casus 2. Sinterklaasintocht in Maassluis.

Casus 3. Onrust in wijk Poelenburg in Zaanstad

Casus 4. Burgemeesterswijk Maassluis

Lees ook: Aanbevelingen ‘Er was eigenlijk niets aan de hand’

Bijlage

Overzicht items vragenlijsten per actor

Vragen bestuurders:

M.b.t. Situatie

  • Kunt u een beschrijving geven van wat er is gebeurd?
  • Welke actoren speelden een rol?
  • Wat ging er goed, waar bent u tevreden over?
  • Wat ging er niet goed, waar bent u ontevreden over?
  • Welke interventies heeft u gepleegd?
  • Op grond van welke overwegingen koos u voor deze interventies?
  • Welke verwachting had u daarvan?
  • Wat was het effect van de genomen beslissingen?
  • Hoe is de situatie nu? (feitelijk)
  • Wat zou u in de toekomst in een vergelijkbare situatie anders doen?
    Wat heeft u geleerd:
    o T.a.v. omgaan met speelveld in de gemeente
    o T.a.v. uw rol
    o T.a.v. beïnvloeding van de sociale dynamiek
  • Wat zou u het liefst gedaan hebben? (los van politiek bestuurlijke verantwoordelijkheden|
  • Wat heeft u weerhouden om dit te doen?
  • Wat zou u in de toekomst in soortgelijke gevallen van de media willen?
  • Wat zou u ter ondersteuning van landelijke politiek willen?
  • Wat had u gedaan als u ‘onze lieve heer’ was geweest?

M.b.t. Burgers die zich niet vertegenwoordigd voelen

  • Een groep burgers voelt zich niet vertegenwoordigd door haar bestuurders. Bent u daarmee geconfronteerd geweest?
  • Wat is precies het verwijt richting bestuurders?
  • Waar komen deze verwijten vandaan? Kunt u ze plaatsen?
  • Wat kan een bestuurder doen om dit te keren?
  • Wat kan een bestuurder doen om het democratisch karakter van onze maatschappij te beschermen op dusdanige wijze dat minderheden worden beschermd tegen de meerderheid?

M.b.t. Voedingsbodem van waaruit escalatie kon ontstaan

  • Aan welke groepen denkt u als u met ons over polarisatie nadenkt?
  • Ervaart u minder tolerantie tussen Nederlandse en van oorsprong niet-Nederlandse inwoners?
  • Ervaart u polarisatie tussen van oorsprong Nederlanders?
  • Zo ja, wat is uw opvatting m.b.t. die verminderde tolerantie: hoe is deze ontstaan?
  • Zo nee, hoe hebben de buurten in uw gemeente hun cohesie behouden ondanks grote diversiteit?
  • Hoe zou u de voedingsbodem m.b.t. polarisatie in uw gemeente beschrijven?
  • Bent u in staat de voedingsbodem positief te beïnvloeden / polarisatie tussen groepen te voorkomen / de-escaleren?
  • Met welk beleid?
  • Met welk optreden?
  • Hoe verankert u die invloed?
  • Is escalatie te voorspellen?
  • Is escalatie te voorkomen?
  • Bent u voldoende voorbereid op escalaties die polarisatie met zich mee kan brengen?
  • Zijn we als maatschappij voldoende voorbereid op de-escalatie? (past aanpak en recht bij de gerezen situaties)
  • Welke voorbereidingen kunnen we treffen?

Vragen aan in de escalatie betrokken burgers

  • Wat is er gebeurd?
  • Waarom gebeurde het?
  • Hoe is het zo gekomen?
  • Hoe moet het anders?
  • Wat is de rol van bestuurders?
  • Wat is rol politie?
  • Wat is uw rol?
  • Wat zou u doen als u burgemeester/politie/onze lieve heer was?

Vragen aan Politie

  • Wat is er gebeurd?
  • Waarom gebeurde het?
  • Wat was jullie rol?
  • Waar lagen de dilemma’s?
  • Wat is de rol van bestuurders?
  • Hoe was de rol van de driehoek?
  • Hebben jullie adviezen voor de driehoek?
  • Hoe is het door de tijd heen ontstaan?
  • Hoe moet het anders?
  • Welke dreiging/risico’s ziet u op u afkomen m.b.t. polarisatie?
  • Hoe is e.e.a. te keren?
  • Hoe speelt polarisatie een rol binnen uw teams?
  • Hoe zorgt u dat politieke voorkeuren van dienders niet hun werk doorstralen?
  • Hoe begeleidt u uw team in de neutrale afhandeling van meldingen?
  • Wat zou u doen als u burgemeester was?
  • Wat zou u doen als u ‘onze lieve heer’ was?

Vragen aan de media:

  • Constateert u polarisatie in onze samenleving?
  • Welke groepen ziet u op de polen staan?
  • Hoe zou u de context in Nederland beschrijven als het gaat om het thema polarisatie?
  • Constateert u dat er groepen burgers zijn die zich niet vertegenwoordigd voelen door haar bestuurders?
  • Hoe is het ontstaan?
  • Communiceren is beïnvloeden: hoe ziet u uw rol?
  • Hoe behoudt u een neutrale positie daar waar keuze voor beelden en taal neutraliteit moeilijk mogelijk maken?
  • Hoe gebruikt u uw invloed?
  • Zou u een rol voor uzelf weggelegd zien om democratische waarden en de bescherming van minderheden tegen de meerderheid te garanderen?

Bronnen

Disclaimer: Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze website mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd, aangepast, openbaar gemaakt en/of doorgegeven, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stillare.